Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu (“TİTCK”) ile Tarım ve Orman Bakanlığı; gıda ve takviye edici gıdalarda kullanılabilecek sağlık beyanlarına ve beslenme beyanlarına ilişkin kuralları tamamen değiştiren yeni düzenlemeler getirdi. Bu kapsamda aşağıdaki yönetmelik ve kılavuzlar çıkarıldı.

TİTCK tarafından çıkarılan yönetmelik ve kılavuz:

• Gıda ve Takviye Edici Gıdalarda Sağlık Beyanı Kullanımı Hakkında Yönetmelik (“Sağlık Beyanı Yönetmeliği”)

• Gıda ve Takviye Edici Gıdalarda Sağlık Beyanı Kullanımı Kılavuzu (“Sağlık Beyanları Kılavuzu”)

Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından çıkarılan yönetmelik:

• Türk Gıda Kodeksi Beslenme Beyanları Yönetmeliği (“Beslenme Beyanları Yönetmeliği”)

Bu yönetmelik ve kılavuzlarla, aynı konudaki eski yönetmelikler de yürürlükten kaldırıldı.

Sağlık ve Beslenme Beyanı nedir?

Hem Sağlık Beyanı Yönetmeliği hem Beslenme Beyanları Yönetmeliği, özellikle piyasaya arz edilen/edilecek takviye edici gıdalar ve besin öğelerinin etiketlenmesi, tanıtımı ve reklamları kapsamında tüketiciye yöneltilen “yanıltıcı beyanların” en aza indirgenmesi amacıyla hazırlanmıştır. Her iki yönetmelikte de “beyan” terimi “mevzuat gereğince zorunlu olmayan, herhangi bir formdaki resimli, grafik veya sembolik gösterimler de dâhil olmak üzere, bir ürünün kendine özgü özellikleri olduğunu belirten, ileri süren veya ima eden herhangi bir mesaj veya gösterimi” şeklinde tanımlanmaktadır.

Yönetmeliklerde yapılan tanımlamalar uyarınca, sağlık beyanı; herhangi bir gıda grubunun, gıdanın veya gıdanın bileşiminde bulunan ögelerin insan sağlığıyla ilişkisini belirten, ileri süren veya ima eden beyanı ifade eder.

Beslenme beyanı ise; bir gıdanın içerdiği enerji, besin öğeleri veya diğer öğeleri nedeniyle beslenme yönünden yararlı özelliklere sahip olduğunu belirten, ileri süren veya ima eden herhangi bir mesajı ifade eder.

1. Sağlık Beyanlarına İlişkin Düzenlemeler

Sağlık Beyanı Kullanım Esasları

Yönetmelik hükümleri doğrultusunda gıda ve takviye edici gıdaların etiketinde, tanıtımında veya reklamında sağlık beyanları kullanılabilir. Ancak bu sağlık beyanları;

1. Belirsiz, yanlış veya yanıltıcı olmamalı,

2. Diğer ürünlerin yeterliliği veya güvenilirliği konusunda şüphe uyandırmamalı,

3. Belirli bir ürünün aşırı tüketimini desteklememeli veya özendirmemeli, ve

4. Tüketicide kaygıya neden olabilecek biçimde; yazılı, resimli, grafik veya sembolik gösterimler vasıtasıyla vücut fonksiyonlarındaki değişikliklere atıfta bulunmamalıdır.

Ürünün etiketinde veya etiketin bulunmadığı durumlarda, sağlık beyanları ürünün sunum ve reklamlarında yer alabilir. Bu halde, sağlık beyanları aşağıdaki bilgileri içermesi koşuluyla kullanılabilir:

1. Dengeli ve çeşitli beslenme ile sağlıklı yaşamın önemini belirten ifade içermesi,

2. Beyan edilen faydalı etkinin sağlanması için tüketilmesi gereken gıda miktarı ve tüketim şeklini belirtmesi,

3. Gerekli olduğu durumlarda, gıdayı tüketmemesi gereken kişiler için uyarı içermesi, ve

4. Fazla tüketilmesi durumunda sağlığı olumsuz etkileyebilecek gıdalar için uyarı içermesi.

Hastalık riskinin azaltılmasına dair sağlık beyanlarında ise, kullanılan ürünün sağlık beyanında belirtilen hastalığın birden fazla risk faktörü olduğunu ve bu faktörlerden birini değiştirmenin olumlu veya olumsuz etkisi olabileceğine dair ifade yer alması gerekmektedir.

Belirli Sağlık Beyanlarının Kullanımına İlişkin Kısıtlamalar

Yönetmelik’te sağlık beyanlarının kullanımına kesinlikle izin verilmeyen haller belirlenmiştir. Buna göre;

1. Tüketilmediği durumlarda sağlığın olumsuz etkilenebileceğini ileri süren,

2. Kilo kaybının veya artışının miktarına veya oranına atıfta bulunan, ve

3. Söz konusu ürünlerle ilgili tanıklığına başvurulan kişinin tecrübesi veya ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşlar ile ilişkilendirilen teşekkür, övgü, tavsiye veya onay ifadesine yer verilen veya imada bulunulan

beyanların kullanımı yasaktır.

Yönetmelikte bu yasaklar açıkça belirtilmiş ve Sağlık Beyanları Kılavuzu’nda da kullanılması yasak olan bu beyanlar tek tek örneklendirilmiştir. Ancak, dikkat çeker şekilde; yönetmelikte yer alan bu yasaklara ek olarak, yönetmelikte yer almayan bu yasaklara Sağlık Beyanları Kılavuzu’nda bir ekleme yapılmıştır: Yönetmelikte yer almayan ancak Sağlık Beyanları Kılavuzu’nda yer alan bu yasağa göre, “Ürünün Sağlık Bakanlığı tarafından uygun bulunduğuna atıfta bulunan ifadeler ile “sadece eczanelerde satılabileceği” ne ilişkin beyanlar” da gıda ve takviye edici gıdalarda kullanılamaz.

Beyanın içeriğinde yer almaması gereken koşullara ek olarak, sağlık beyanının;

1. Beşeri tıbbi ürün, tıbbi cihaz ve özel tıbbi amaçlı gıda ile aynı ismi taşıyan ürünlerde, ve

2. Özel tıbbi amaçlı gıdalarda kullanılması da yasaktır.

Ürünlerde Sağlık Beyanının Kullanımı

Ürünlerde sağlık beyanı kullanılabilmesi için birtakım şartların yerine getirilmesi gerekmektedir. Buna göre, beyan yapılan besin ögesi veya diğer ögenin;

1. üründe bulunması, bulunmaması veya azaltılmış olmasının bilimsel kanıtlarla desteklenen yararlı bir etkiye sahip olması,

2. vücut tarafından kullanılabilir formda olması, ve

3. makul olarak tüketilmesi beklenen miktarda bulunması gerekmektedir.

Ayrıca, ürünün günlük miktarı üzerinden sağlık beyanı kullanılıyor ise, beyan edilen faydanın elde edilebilmesi için ürünün günlük olarak tavsiye edilen miktarının da belirtilmesi gerekmektedir.

Ticari marka, firma ve ürün isimleri

Yönetmelik kapsamında ticari marka, firma ve ürün ismi kullanımının sınırlandırıldığı görülmektedir. Bu kapsamda, Yönetmelik ve ilgili kılavuz hükümlerine göre sağlık beyanı kullanılması uygun olan ürünlerde, kullanılan sağlık beyanı ile ilişkili ve sınırlı olması şartıyla ticari markası, ürün ismi, firma ismi ve logosu veya etiket görselleri sağlık beyanı içerebilecektir. Bu kullanım için başvuru yapılmasına gerek olmamakla birlikte sorumluluk gıda işletmecisine aittir.

Ürünlerinde sağlık beyanı kullanmayan ve bu Yönetmeliğin yayım tarihinden önce kurulmuş firmalara ait sağlık beyanı içeren isim ve logolar ise Kurum tarafından uygun bulunması koşuluyla kullanılabilecektir.

Mevcut Ürünlerin Durumu

Mevcut ürünlerde kullanılan sağlık beyanları bakımından Sağlık Beyanı Yönetmeliği’nde iki geçiş hükmüne yer verilmektedir.

İlk olarak, yeni yönetmeliğin yayımından önce üretilip piyasaya arz edilmiş ancak yeni yönetmelikte belirtilen koşulları sağlamayan ürünlerin etiketlerinde 31.12.2024 tarihine kadar mevcut sağlık beyanları kullanılabilecektir.

İkinci olarak ise, yine yeni yönetmelik yayımlandıktan önce üretilmiş ancak piyasaya arz edilmemiş ve eski yönetmelikte belirtilen koşulları sağlamayan ürünler, yeni yönetmeliğin yayımından itibaren üç ay içinde uygun sağlık beyanları ile piyasaya sürülebilecek ve 31.12.2024 tarihine kadar ilgili sağlık beyanları kullanılabilecektir.

Sağlık Beyanları Kılavuzu

Sağlık beyanlarının belirsizlik, yanlışlık, yanıltıcılık, şüphe ve endişe yaratmamak koşuluyla ortalama tüketici tarafından anlaşılır şekilde olması amacıyla düzenlenen Sağlık Beyanı Yönetmeliği’nin yanında TİTCK tarafından hazırlanan Kılavuz, gıda ve takviye edici gıdalarda kullanılabilecek sağlık beyanlarının listesini ve sağlık beyanı kullanımına ilişkin ayrıntılı kuralları içermekte ve sağlık beyanlarının kullanımını örneklendirerek açıklamaktadır.

Öte yandan, gıda ve takviye edici gıdaların “sadece eczanelerde” satılabileceğine ilişkin ifadeler Sağlık Beyanları Yönetmeliği’nde yasaklanmamışken, kılavuzda bunun yasak olduğu ifade edilmiştir.

2. Beslenme Beyanlarına İlişkin Düzenlemeler

Beslenme Beyanı Kullanım Esasları

Beslenme beyanları, Yönetmelik hükümlerine uygun olarak piyasaya arz edilen gıdaların etiketi, tanıtımı ve reklâmında kullanılabilir. Ancak bu beslenme beyanları;

1. Belirsiz, yanlış veya yanıltıcı olmamalı,

2. Diğer gıdaların beslenme yönünden yeterliliği veya güvenilirliği konusunda şüphe uyandırmamalı,

3. Belirli bir gıdanın aşırı tüketimini desteklememeli veya özendirmemeli,

4. Çeşitli ve dengeli beslenmenin, genelde besin öğelerini uygun miktarlarda sağlayamayacağını belirtmemeli, ileri sürmemeli veya ima etmemeli, ve

5. Tüketicide endişeye neden olabilecek biçimde; yazılı, resimli, grafik veya sembolik gösterimler vasıtasıyla vücut fonksiyonlarındaki değişiklere atıfta bulunmamalıdır.

Gıdalarda Beslenme Beyanının Kullanımı

Gıdalarda beslenme beyanı kullanılabilmesi için birtakım koşullar aranmaktadır. Yönetmeliğe göre, beyan yapılan besin ögesi veya diğer ögenin;

1. Bir gıdada veya gıda grubunda bulunması, bulunmaması veya miktarının azaltılmış olmasının bilimsel kanıtlarla desteklenen yararlı bir etkiye sahip olması,

2. İlgili mevzuatta tanımlanan belirgin miktarda bulunması;

   • Miktarın mevzuatla belirlenmediği durumlarda, bilimsel kanıtlarla desteklenen yararlı etkinin sağlanacağı iddia edilen miktarda bulunması,

   • Bulunmaması veya bilimsel kanıtlarla desteklenen yararlı etkiyi sağlayacak azaltılmış miktarda olması,

3. Vücut tarafından kullanılabilir formda olması,

4. Makul olarak tüketilmesi beklenen miktarda bulunması gerekmektedir.

Beslenme beyanının porsiyon üzerinden yapılması halinde ise, gıdanın tüketim birimi porsiyon büyüklüğünden daha az ise, beyan koşulu ürünün tüketim miktarı biriminde yapılmalıdır.

Ayrıca, gıdanın günlük miktarı üzerinden yapılan beslenme beyanlarında, beyan edilen etkiyi günlük normal olarak tüketilmesi beklenen miktarda göstermesi koşulu aranmaktadır.

“Doğal / Doğal Olarak” ifadesinin Kullanılması

Yönetmelik’in 10/3. maddesi uyarınca “Bir gıda, beslenme beyanı yapabilme koşullarını doğal bileşiminde bulunan bir besin öğesi veya diğer öğe ile karşılıyorsa, beslenme beyanının önüne “doğal olarak/doğal” ibaresi eklenebilir.” denmektedir. Bu düzenleme ile, benzer nitelikteki ürünler arasında haksız rekabete yol açmamak amaçlanırken doğal bileşenleri beyan eden ürünlerin rekabet avantajına da engel olunmamaktadır.

Karşılaştırmalı Beslenme Beyanları

Karşılaştırmalı beslenme beyanları, aynı kategorideki aynı ürün adına sahip gıdalar arasında yapılabilecektir. Bu beyanlar, gıdada bulunan bir besin öğesinin miktarındaki farkı veya gıdanın enerji değerindeki farkı belirmeli ve aynı miktar için yapılmalıdır. Ancak bu beyanlar yapılırken, Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun hükümlerine uyulması gerektiği de düzenlenmiştir.

Yine karşılaştırmalı beslenme beyanlarının, söz konusu gıdanın bileşimini, diğer markalara ait gıdalar da dahil olmak üzere, beslenme beyanı bulundurmalarına izin verilmeyen aynı kategorideki gıdalarla karşılaştırarak yapılabilir. Bu sayede, bir gıdanın besin içeriği veya enerji değerinin diğer aynı kategorideki gıdalarla karşılaştırılarak beyan edileceği düzenlenmiş ve tüketicilere gıdalar arasındaki farklılıklar hakkında bilgi verilmesi amaçlanmıştır.

SONUÇ: TİTCK tarafından hazırlanan Sağlık Beyanı Yönetmeliği ve Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından hazırlanan Türk Gıda Kodeksi Beslenme Beyanları Yönetmeliği'nin yürürlüğe girmesiyle birlikte, sağlık ve beslenme beyanları artık iki ayrı yönetmelik altında düzenlenmektedir. Bu ayrım, daha önce tek bir yönetmelik altında düzenlenen sağlık ve beslenme beyanlarına ilişkin düzenlemelerin yerine getirilmesinde yaşanan sorunların çözülmesi için önem arz etmektedir.