Fazla Çalışma, Fazla Sürelerle Çalışma ve Denkleştirme
Bu makalemizde, 4857 Sayılı İş Kanunu’na göre çalışma süresi ve türleri ile fazla çalışma, fazla sürelerle çalışma ve denkleştirme kavramları incelenmektedir.
Yazar: Av. Dilara Doğan
Tarih: 20.03.2017
Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır. Fazla çalışma veya bilinen adıyla fazla mesai işçi - işveren arasındaki en önemli anlaşmazlıklardan biridir.
Haftalık kırk beş saatlik çalışma süresi, aksi kararlaştırılmamışsa, haftanın çalışılan günlerine eşit olarak bölünür. Ancak tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde on bir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir.
Çalışma Süresi ve Türleri Nelerdir?
Çalışma süresi, işçinin sadece fiilen çalıştığı değil, genel olarak işverenin emri altında geçirdiği saatleri ifade eder. Bununla birlikte kanunda sayılan bazı haller de çalışma süresinden sayılır. Yani işçinin işbaşında çalışarak geçirdiği sürelerin yanında, çalışmadığı, işbaşında ve hatta işyerinde bulunmadığı kimi sürelerde de çalışmış kabul edilir ve bu sürelerde de ücrete hak kazanır. 4857 Sayılı İş Kanunu’nun 66. maddesi uyarınca çalışma süresinden sayılan haller şunlardır:
• Madenlerde, taşocaklarında yahut her ne şekilde olursa olsun yeraltında veya su altında çalışacak işlerde işçilerin kuyulara, dehlizlere veya asıl çalışma yerlerine inmeleri veya girmeleri ve bu yerlerden çıkmaları için gereken süreler
• İşçilerin işveren tarafından işyerlerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere gönderilmeleri halinde yolda geçen süreler,
• İşçinin işinde ve her an iş görmeye hazır bir halde bulunmakla beraber alıştırılmaksızın ve çıkacak işi bekleyerek boş geçirdiği süreler,
• İşçinin işveren tarafından başka bir yere gönderilmesi veya işveren evinde veya bürosunda yahut işverenle ilgili herhangi bir yerde meşgul edilmesi suretiyle asıl işini yapmaksızın geçirdiği süreler,
• Çocuk emziren kadın işçilerin çocuklarına süt vermeleri için belirtilecek süreler,
• Demiryolları, karayolları ve köprülerin yapılması, korunması ya da onarım ve tadili gibi, işçilerin yerleşim yerlerinden uzak bir mesafede bulunan işyerlerine hep birlikte getirilip götürülmeleri gereken her türlü işlerde bunların toplu ve düzenli bir şekilde götürülüp getirilmeleri esnasında geçen süreler.
Haftalık Çalışma Süresi
Kanun koyucu, işçinin sağlığının korunması ve verimliliğini artırabilmesi, dinlenmeye de vakit ayırabilmesi için çalışmaya ayrılan süreleri nispi emredici hükümlerle sınırlamıştır. Taraflar kanunda belirlenen çalışma sürelerinden daha kısa bir çalışma süresi öngörebilir fakat kanunda öngörülen süreleri artıramazlar. Bu sınırlar iş yeri için değil, her bir işçi içindir.
İş Kanununun 63. maddesine göre toplu iş sözleşmesi veya iş sözleşmesinde aksi kararlaştırılmamışsa, genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırk beş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünebilir. Buna göre haftanın altı günü çalışılan bir işyerinde günlük çalışma süresi 7,5 saat olacaktır. Geçmiş dönemlerde 48 saat olan haftalık çalışma süresi 1983 yılında 45 saate indirilmiştir. Ancak Deniz İş Kanununda bu süre hâlâ 48 saattir.
Günlük Çalışma Süresi
Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde on bir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Buna göre her ne şart altında olursa olsun – işçinin rızası olsa bile- günde on bir saatten fazla çalışılamaz.
Kanunun 66. Maddesi uyarınca, günlük çalışma süresinin ortalama bir zamanında o yerin gelenekleri ve işin gereğine göre ayarlanmak suretiyle;
a) Dört saat veya daha kısa süreli işlerde on beş dakika,
b) Dört saatten fazla ve yedi buçuk saate kadar (yedi buçuk saat dahil) süreli işlerde yarım saat,
c) Yedi buçuk saatten fazla süreli işlerde bir saat, ara dinlenmesi verilir.
Bu dinlenme süreleri en az olup aralıksız verilir. Ara dinlenmeleri çalışma sürelerinden sayılmaz.
Her işkolunun özelliği diğer işkollarından farklılık arz etmektedir. Günlük çalışma süresi günde en fazla 11 saat olmasına rağmen bu süre, yapılan işin ağırlık ve tehlikelilik derecesine ve sarf edilen enerjiye göre bazı işler ve kişiler yönünden daha az olabilmektedir. Bu işlerin neler olduğu ve azami çalışma süreleri “Sağlık Kuralları Bakımından Günde Ancak Yedi buçuk Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmelik” ile düzenlenmiştir. İlgili Yönetmeliğe ulaşmak için buraya tıklayınız .
Nitelikleri dolayısıyla devamlı çalıştıkları için durmaksızın birbiri ardına işçi postaları çalıştırılarak işletilen yahut nöbetleşe işçi postaları ile yapılan işlerde, çalışma sürelerine, hafta tatillerine ve gece çalışmalarına ve çalışma ortasındaki zorunlu dinlenmelere dair özel usul ve esaslar Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca hazırlanacak yönetmeliklerle düzenlenir.
Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Kavramları Arasındaki Farklar Nelerdir?
Fazla çalışma, Kanunda yazan koşullar çerçevesine haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. İş Kanunu’nun 63. maddesinin 2. fıkrası uyarınca denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini (45 saati) aşmamak koşulu ile çalışma süresi bazı haftalarda kırk beş saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz. Buna karşılık denkleştirme yapılan hallerde toplam çalışma süresinin haftalık ortalaması 45 saati aşarsa, aşan süreler fazla çalışma sayılır.
4857 sayılı İş Kanunu’nda fazla çalışmalardan farklı olarak “fazla sürelerle çalışma” kavramına da yer verilmiştir. İK. m.41/3 uyarınca haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda, kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır.
Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma arasında esaslı görülen iki fark bulunmaktadır;
• Bunlardan ilki, fazla süreli çalışmanın; haftalık çalışma süresinin, sözleşme veya toplu sözleşme ile kanuni haftalık çalışma süresi olan 45 saatin altında belirlendiği durumlarda, sözleşmede belirlenen haftalık çalışma saati ile yasal 45 saat arasındaki süreye tekabül etmesidir. Örneğin; toplu iş sözleşmesi ile çalışma saati haftalık 40 saat olarak belirlenmişse, haftada 40 saatin üzerinde yapılan çalışmalar “fazla sürelerle çalışma”, 45 saatin üzerinde yapılan çalışmalar ise “fazla çalışma” olarak kabul edilecektir.
• İkincisi ise fazla sürelerle yapılan çalışmanın karşılığının, fazla çalışma için verilecek karşılıktan daha az olmasıdır. Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %50 si oranında zamlı olarak, fazla sürelerle çalışmalarda ise her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %25 si oranında zamlı olarak ödenir.
Denkleştirme Nedir? Nasıl Uygulanır?
Kanunda da belirtildiği üzere haftalık en çok kırk beş saati aşan çalışmalar fazla çalışmadır. Ancak işyerlerinde yoğunlaştırılmış iş haftalarının uygulandığı durumlarda denkleştirme esasına göre günlük 11 saati aşmamak koşuluna göre de çalışılabilir. Bu halde, yoğunlaştırılmış iş haftası veya haftalarından sonraki dönemde işçinin daha az sürelerle çalıştırılması suretiyle, toplam çalışma süresi, çalışması gereken toplam normal süreyi geçmeyecek şekilde denkleştirilir.
Denkleştirme iki aylık süre içinde tamamlanacak, bu süre toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilecektir.
Denkleştirme dönemi içinde günlük ve haftalık çalışma süreleri ile denkleştirme süresi uygulamasının başlangıç ve bitiş tarihleri işverence belirlenir.
SONUÇ: Kanunen çalışma sürelerinin sınırlandırılması, işçi ve işverenler açısından önem arz etmektedir.
• İşçinin günlük çalışma süresi en çok 11 saat olarak belirlenebilir.
• İşçinin günlük çalışma süresi nasıl belirlenmiş olursa olsun haftalık çalışma süresi 45 saati aşamaz.
• Ara dinlenmeleri, molalar, yemek araları vs. çalışma süresinden sayılmaz.
• İşçinin haftalık çalışma süresinin üzerinde çalıştırılması durumunda fazla çalışma ortaya çıkar. Bu durumda işveren işçiye fazla çalışma ücreti ödemek zorundadır.
Yukarıdaki metin bilgilendirme amaçlı olup, hukuki tavsiye niteliğinde değildir.
